Узбекистон Республикаси, Навоий вилояти, Хатирчи тумани тугрисидаги сайтга ташрифингиз учун миннатдормиз. Хатирчи тумани тугрисидаги сайт асосан туманнинг тарихий вокеалари, географик шакли ва бошка маълумотлар билан бойитилган.
 
 
"-Мозийга бир назар-"
Сахифалар мундарижаси
Бош сахифа
Бадр ота тарихи
Мозийга бир назар
Ок масжид хакида
Телефон ракамлар
UZ Телефон кодлари
Туман харитаси
Туман илхомлари
Туман суъратлари
Программалар
Дизайнерлар учун
 

Туманимиз маркази Искандар Зулкарнайн замонида Паракент (грекча-туркча ён, чет кишлок., яъни дарё ёнидаги), араблар истилоси даврига келиб Фарахкент (чунки арабчада «п» харфи, товуши ишлатилмайди), сохибкирон Амир Темур хукмронлиги давридан XVII асргача Фарохин кишлоги, калъаси деб юритилган Туман марказида яшаб утган, унинг ижтимоий иктисодий ривожланишида фаол иштирок этган шахслардан бири, рахматли Мирзаазим Абдикодировнинг шахсий архивидан чиккан бир хужжатда Хатирчининг номланиши 1677 милодий йилдан бошланади дейилади. «Хатирчи» атамасининг биз урганган, изланган тарихий адабий бадиий манбаларда илк бор учраши, бундан карийб 300 йил мукаддам, Узбек халкининг истеъдодли шоири, шеърият мулкининг султони булмиш Алишер Навонйдан кейинги улуг вакили Боборахим Машрабнинг 1697—1709 йиллар орасида Хатирчида булиши ва бу ерда «авлиё Гадой Селкин ота макбарасини зиёрат килиши» тилга олинган. Тарихнавис адиб Миркарим Осим «Синган сетор» киссасида: «...Тупроги кулранг булса хам замини серунум экан — деди теварак-атрофга, узокдан тогларгача чузилган пайкаллар, ковун полизларга, узумзорларга назар ташлаб келаётган Машраб. Билурмисан бул серхосил водийнинг номини. э, Пиримаст?,.. ...— Сен билмасанг мен айтай; Миёнкол! ковуннинг ширини, узумнинг сараси шул водийда етиладур. Кора-дарё билан Окдарё оралигидаги бу водийнинг тупроги узокдаги тоглар ва чуллардан учиб келган гардлардан хосил булган». Биз бу сузларга кушимча килиб, анашу иккала дарёдан сув нчадиган теварак атрофи хам Миёнкол деган булардик. Негаки, тарихий хужжатларда бундай жойлар Миёнкол деб куп марта кайд этилган. «Ана шу оралик нихоятда обод, серсув экинзор булиб, бу ерда Хатирчи, Пайшанба, Калъаи Дабусия каби купгина кишлок хамда шахарлар булган...». Шунингдек, Миркарим Осим юкорида тилга олинган киссада Боборахнм Машраб Хатирчида булиб, косим Шайх кабрини курганини айтади. Косим Шайхнинг кабрлари эса Карманада. Энди хатирчилик Косим Шайх бисотини укиб урганиш, у кишинннг жасадлари оройиш топган жойни аниклашимиз лозим. Хазрати Гадой Селкин ота эса ахлок, ва тасаввуфни узида мужассамлащтирган Накшбандия тарикатининг асосчиси Шайх Баховуддин Балогардоннинг шогирдлари булганлар. Хатирчининг тарихи эса бевосита ана шу юкорида номлари зикр этилган улуг алломалар, колаверса уларга тенгдош, эамондош булган, буюк давлат арбоби ва саркарда, сохибкирон Амир Темур ва ундан кейингн амирликлар, хонликлар билан богликдир. Хуш, «Хатирчи» атамасининг маъноси нима экан? Юртдошимиз улуг инсон Абдираззок, хужа ибн Абдиваххоб хужа Бадр ота томонидан тижорат ишлари, савдо-сотик ва бозор муносабатлари конун-коидаларига багишлаб хижрий 1277—78 (милодий 1861—62) йилларда ёзилган «Китоби байъя» асарида узлари тугилган ерни «жойи мавлудаш кишлоги Корача аз шуъбаи Хатирчиги бехатар» деб тилга олганлар. Бундан ташкари кекса кишиларнинг огзаки хикояларига асосланиб, баъзи бир тарихий вокеалар, географик ва био­логик тадкикотларга асосланиб шуни дадил айтиш мумкинки, бу ном «Хатарчи» «Хатарли» сузининг даврлар утиши билан талаффуз тарзининг узгариши туфайли хозирги холатга етиб келган куринишидир. Негаки, бу жой урни, аникроги туман марказининг Мустакиллик ва айникса Самарканд кучаси (хозирги Эргаш Курбонов кучаси) нинг жанубий томонлари урнида 80—100 йиллар аввал боткоклик, камишзор, тукайзор хамда чакалакзорлар булиб, унда ёввойи хайвонлардан тунгиз, бурсик, бури, тулки, тукай мушуги, коплон ва хатто Туркистон йулбарси хам учраши мумкин эди, бу биринчидан, иккинчидан, баъзи йиллари бахор эрта ва иссик келиб, кор ва музларнинг тез ва куплаб эриши окибатида окдарё ва корадарёда сув тошкинлари булиб, икки дарё кушилиш жойи узанини узгартириб бу масканга сув босиш хавф-хатари борлиги тахликасини солиб турган. Биз юкорида тилга олганимиз мархум Мирзаахмад Абдикодировнинг хотираларида шундай сатрлар бор: «1912 -йилда мен 17 ёшли пайтимда 100 ёшга кирган Эргаш хожи бобо хикоя килгандилар. 1870 йилда Зарафшон дарёсида сув тошкини 22 кун давом этган. Хатирчи марказидаги чармгарлик гузаригача сув кел­ган (хозирги Самарканд кучаси), махаллий хокимлар шахар дарвозаларнни беркитишган. Хатирчи Нарпай йулидаги Окдарё билан Корадарёдаги иккита куприкни хам сув олиб кетган, аммо шахарга сув кирмаган экан. Бундан ташкари 1909, 1913, 1916, 1936 ва1969 йилларда хам сув тошкинлари булган ва шахар якинига келиб йул ва куприкларни бузиб кетган». Кадимда Хатирчи шахрида 5 та дарвоза булган ва уларнинг бмттаси «Сув дарвозаси» деб юритилган- Бу бежиз эмас экан, айнн даре томонга караган дарвоза-нинг номи шупдап булган. Долган дарвозалар Пара-хин дарвоза, Бозор дарвозз, Араб дарвоза камда Сайнлгох, дарвозалар деб юритилган. Яна бир фараз бор. Буюк ипак йулининг бир тармоги туманимиздан утган, Амирлар, хонлар ва йирик савдогарлар уз сарбонлари хамда карвонбошларига Хатирчига кирмай четлаб утишни курсатма беришган. Сабаби бу ердаги табиий шароит карокчиларга яхшигина макон булган. Улар карвонларни талаб, тукайзорларга яширинишган дейилади, кариялар ривоятларида. Бугун эса юкорида келтирилган хавф-хатарлардан нишона хам йук. Инсон кули, кадами теккан жой хамиша обод булган, чирой очган. Хатирчи хам ана шундай гуллаб яшнаётган гушалардандир. Зеро, бу заминда Баховиддин Накшбанд, Амир Темур, Улугбек, Бобур Мирзо, Шайбонийхон, Шох Машраб кадамжолари бор. Бу Файзулла Хужаев, Усмон Юсупов, Шароф Рашидов, Йулдош Охунбобоев лар назари тушган макон. Окдарё билан Корадарёнивг туташиб Зарафшондай улуг дарёнинг кайтадан бошланадиган жойи хам шу заминда. «Зарафшон» сузининг туб маъноси эса форс-тожик тилида «Олтин элтувчи дарё» деганидир. Кадим вактларда одамлар куй териларидан юнг» ичкарига каратиб тайёрланган махсус коп шаклидаги турлар ёрдамида Зарафшон сувларидан олтин зарралари ундан хам олдин эса бу водийнинг дехконлари далалардан мул-кул «ок олтин» хосили олишган.

Кадим даврлардан 21 асргача...

Хатирчи туманининг археологии топилмаларидан маълум булишича, милоддан аввалги 3 минг йиллик охирида ахоли мисдан курол ясашни билган. Бронза даври (милоддан аввалги 2-1 минг йилликлар) да дастлабки утрок дехкончилик тураржойлари вужудга келган (Навандактепа, Умараминтепа, Хужакургон, Куфин ва Фарохин). Милоддан аввалги 2 минг йилликнинг иккинчи ярмида, асосан чорвачилик ва оддий дехкончилик билан шурулланган кабилалар бу ерларда истикомат килишган. 1979 йилда нашр этилгаи Узбек Совет Энциклопедиясининг 9-жилди 474-бетида «...Навандактепадан брон­за даврига оид манзилгох, топилган. Унда арча тасвири билан безатилган сопол идишлар учрайди» — дейилади. Навандактепа манзилгохи уша даврлардаёк тог этаклари ва водийларида ахоли янги ерларни узлаштириб анча такомиллашган сугориш усулларини татбик кила бошлаганига ёркин мисолдир. Бу ердаги кабристон «Буёкли сопол» маданиятига далил булиши билан бирга элатларнинг ярим ертулада истикомат килиб, сугорма дехкончилик, чорвачилик ва жез куроллар ясаш билан шугулланганликларини исботлайди. Археологик кашфиётларга караганда эрамиздан ав­валги 1 минг йилликнинг урталарида Зарафшон водийсидаги сугдийлар юксак маданиятли сугориш ва курилиш иншоотларини, хунармандчилик ва харбяй санъат сирларини эгаллаган, зур маънавий кадриятларни яратган халк булишган. Нафакат археологик тадкикотлар, балки зардуштийларнинг мукаддас китоби «Авесто» ва кадимги кул ёзмалар муаллифларининг аксарияти бу фикрни тасдиклайдилар. «Авесто»да бу худудда кудратли Кангли давлати хам тилга олинади. Унда таърифланган жамоада чорва моллари жуда куп булиб, утрок чорводор ва дехдончилик хужаликларидан иборат булган. Харбий аристократия бошкалардан ажралиб туради дейилади. Бу номдаги кишлок яъни Кангли туманимизнинг Олтинсой жамоа хужалигида мавжудлиги биз тугилган, яшаётган юрт, бир неча унлаб авлод-аждодларимиз хокини уз багрида мангу уйку-да олиб ётган мукаддас тупрок милодий йил бошида йирик Канг давлати таркибида булганининг гувохидир. Октов, Коратов, Ёнгоклисой, Ангидон, Шалдирок, Оксоколота, Жайловсой гори, Сангижумандаги коя тошларга уйиб ёки каттик жисмлар билан тирнаб чизилган суратларнинг турли шакллари ва мазмунига караб туманимиз худудида бронза давридан хам аввалрок (эрамиздан олдинги III—IV минг йилликлар) гуркираб ривожланган хаёт ва маданият учоги булганлигига хеч шубха килмаймиз. Коя тошлардаги суратлар тадкикотчилари Н.К.Тошкенбоев, А.Кабировлар хамда юртдошимиз хатирчилик ёш олим, тарих фанлари номзоди, Самарканддаги Республика ФА Археология илмий текшириш институтининг булим мудири Мухиддин Хужаназаровнинг ёзишича, аждодларимиз мохир овчи, уста чорвадор эканликлари билан биргаликда истеъдодли наккош хам булишган. Ота-боболаримиз, бобокалонларимизнинг авлодлари энг кадим замонлардан милодий V асргача Амударё ва Сирдаё оралигида, Зарафшон водийсида яшаган сугдийлар, бактрия хоразмийлар, сугдийлар бактрияликлар, уйшунлар, тохирийлар, канглилар, охунлар ва бошка кабила хамда элатларнинг урур-аймокларидир. Тарихий ривожланиш жараёнларида улар узларига кушни булган тожиклар, козоклар, кирризлар, туркманлар, афронлар, эрон-у хитой, хинд, араб халклари ва бошкалар билан мунтазам алокада булиб, уларга иктисодий ва маданий таъсир курсатганлар ва уз навбатида уларнинг хужалик ва маданий-маърифий сохадаги ютукларини кабул килганлар. Эрамиздан олдинги IV асрда македониялик Искандар Зулкарнайн 5 минг отлик ва 30 минг пиёда аскари билан хозирги Узбекистонимиз ерларига бостириб киради, жуда куплаб шахар ва кишлоклар вайрон килинади, 120 мингдан ортик киши кириб ташланади. Уларнинг байрам ва маросимларига, диний китобларига катта зиён етказилади. Хатирчилпк Зоир шоир Орол урлининг «Спитама ва Онкпз» достонида узига хос муболагалар, пойга тасвири, халкимиз урф одатлари чукур эхтирос ва махорат билан тасвирланади. Дархакикат, бу достон уз­бек фольклоршунослиги ва достончилигида Спитамен хакида биринчн асардир. Асарда пок севги, мухаббат, эрк ва озодлик, мардлик ва ватанпарварлик туйгулари, Хозиргидек, республикамиз мустакиллигини шарафлаш, унинг кадрига етиш, мустахкамлашга даъват, чакирик тарзда жаранглайди. Эрамизнннг I — IV асрларида Зарафшон водийси туманлари катори биз яшаётган худуд хам Кушон подшолиги таркибига кирган. Милоднинг IV — V асрларида Жайхун билан Сайхун оралигига, Зарафшон буйларига, жумладан Миёнколга шимолдан кучиб утган туркийзабон халклар — эфталптлар (ок хуннлар), кучманчи турклар VI — VII асрларда уз хукмронлигини урнатганлар. Утроклашган туркий ахоли шахарда хунармандчилик, савдо-сотик билан, кишлок жойларида, чул ва тог этакларида эса чорвачилик ва дехкончилик билан шугулланганлар. Бугдой, арпа, тарик экканлар, токчилик ва богдорчилик билан шурулланганлар. Айникса пахта, беда экиш, тут дарахти устириш, ипак курти ва уй хайвонларини бокиш кенг таркалган. Тоглик ва тог олди зоналарида олтин, темир, мис, кургошин, мармар казиб олинган. Туманимизнинг Олтинсой жамоа хужалиги худудидаги Олтинсой, Буркут, Хонако, Тарикпоя кишлокларида олтин, Майдонсой кишлогинниг юкори кисмида темир ва марганец, купайи кишлокида бур ва гил. Лангарда рангли мармар казиб олинган шахта кудукларининг колдикларини учратиш мумкинлигини Самарканд Давлат университетининг профессори мархум домла Мардон Умаров кам таъкидлаб утганлар. Кадимги турк давлатчилиги даврида Зарафшон водийси шахарларида савдогарларнинг мавкеи кучли булиб, улар Хитой, Узок шарк мамлакатлари, Миср, Якин Шарк мамлакатлари, Эрон, Хиндистон, гарбий Осиё, Оврупонинг Болкон, Апеннин ва Пирений ярим оролларидаги давлатлар билан савдо-сотик олиб борганлар. Бунда шу худуддан утган буюк ипак йули тижоратчилик ривожида жуда катта акамиятга эга булган. Ана шу Буюк ипак йулининг бир тармоги Мирбозор кишлогидан шимолга йуналиб, Корадарё ва Окдарёдаги кечувдан утиб, Хатирчи худудидан Лангар ота, Нурота тоглари оша Кизилкум чорвадорларидан кора-кул терилари, жун, шунингдек бу заминдан сайкалланган рангдор мармар буюмлар, олтин куймалари харид килинган, VII—VIII асрларга оид археология топилмаларнинг шохидлик беришича, бу ерда яшаган авлод аждодларимиз зардуштийлик, яъни оташпарастлик динига эътикод килишган. Оловга сигинишнинг белгилари хозир хам сакланиб колган. Масалан туманимизда никок туйи куни куёв йигит келин маъшукасини даст кутариб гулхан атрофида уч маротаба айлантиради ёки туй куни куёв-йигит уртоклари, узининг эл-хеш ва махалладошлари билан кизникига машъала кутариб «Ер-ёр», «Вохей бола» кушигини айтиб боради. Булардан ташкари, мархумлар хотирасига, рухига шамчирок ёкилади, бош огриги, дармонсизланиш каби дардлардан форих булиш учун алас алас килинади. Мутахасснсларнннг таъкидлашларича, бу удумларнинг ислом динига хеч кандай алокаси булмай, бу зардуш­тийлик, оташпарастлик замонларидан колиб келаётган акидалардир. Туманимизнипг Эшмурод Абдиев номли жамоа ху­жалиги худудидаги Умараминтепа шахристони харобалари улкамизнинг араблар томонидан фатх этилишигача булган даврлар маданиятидан гувохлик бериб турибди. Бу ерда илк бор 1973 йилда, кейинчалик 1976— 77 йилларда УзР ФА Археология ва санъатшунослик институти олимлари академик Г. А. Пугаченкова, тарихчн олим Б. А. Тургуновлар бошчилигида кадимшунослар иш олиб борганлар. «Умараминтепа шахристони 400x250 метр кенгликда ястаниб ётибди. Шахристон урганилганда бу ердан куплаб кунгир-кизил рангли сопол буюмлар топилган ва улар VI—VII асрларга мансуб эканлиги аникланган. Умараминтепадаги маданий катламнинг калинлиги 3,2 метрга боради, хамда ундаги шартли килиб белгиланган 4-хонадан топилган сопол идишлар мажмуасининг ёши Самарканд якинидаги Афросиёб ва Кумушкент тепадаги ашёлари билан таккосланганда эрамизгача булган I аср ва эрамизнинг II асри даврларига бориб такалади». IX асрнинг иккинчн ярмида туманимиз ерлари илк феодал давлат булган Сомонийлар, X аср охирига келиб Корахонийлар, XI, асрда Салжукийлар давлати таркибида булган. Бу даврда ва ундан кейииги урта асрларда аждодларимиз, ота-боболаримиз ана шу табаррук заминдан етишиб чиккан жахонда машхур буюк алломалар, комусий олимлар Ал Хоразмий, Юсуф Хос Хожиб, Ал Форобий, Махмуд Кошгарий, Абу райхон Беруний, Ибн Сино, Ал Термизий, Бурхониддин Маргилоний, Ахмад Яссавий, Баховуддин Накшбанд, Абдураззок Самаркандий, Мирзо Улугбек, Ахмад Дониш сингари улугларимизнинг маърифати таъсирида тарбияландилар, камол топдилар. Дарвоке, ана шу улуг зотлардан бири Бурхониддин Маргилонийнинг хоки поклари туманимизнинг Хужакул эшон кишлогидаги кабристондадир.

-МУГУЛЛАР ИСТИЛОСИ ВА ВАТАН 030ДЛИГИ УЧУН КУРАШ

XIII асрнинг бпринчи чорагнда (1220) Бухоро аа Самарцандга Чиигизхон бошлик муруллар хужум килганлар. Аввал Нур шахри, сунгра Бухоро ва Кармана кулга олниди. Самарканд билан Бухоро йулидаги Дабусия калъаси мугул лашкарларига мардона каршилик курсатди, сунгра руйи заминнинг сайхали Самарканд 110 минг жангчн, 20 та жанговар фил билан уч хафта мобанида мудофада турди... «... Афросиёб якинидаги жангда голиб чиккан булсада, силласи куриган Чингиз лашкарларп тезда узини унглаб олиб, (карши хужумга утди... кучлар тенг эмас эди, Шундай булишига карамай, кинидик кони тукилган уз она тупрогини сунги нафасигача химоя килишга касамёд килган ватанпарварлар бор кучларини Окдарё ва Корадарё туташган жойга туплаб, узил-кесил жанг килишга карор килдилар. Пахлавонларнинг шер-лардек наъраси, кон хидидан куркгак тулпорларнинг уртаннб кишнаши, чанг-тузон еру кукни тутди. Киличлариинг офтобда яркираши кузни олар, найзалар шарак-шурукндан узга сас эшнтнлмасди. Окдарё ва Корадарё хам кип-кизил кон булиб окди. Шу тарика Фарахин калъа хам (туман марказининг XVII асргача булган номни хозир шу номдаги махала мавжуд) бой берилди. Кахрамонлар токка чекинишди, Эндиликда улар энг сунгги таянчлари — калъага кириб олиб, бир томчи конлари колгунча душман билан курашишга ахд килдилар, Калъани- камал килган Чингизхон кушинлари хар дафъа хужумга кутарилганда, уларни учига калайидан найза килинган ук-ёй ва олов кутиб оларди. Калъани мудофа килаётганлар бир ойдан зиёд камалга бардош бердилар. Лекин калайи тамом бул-гач, ёйга ук-найза ясаш учун маъдан излаш тавшиши бошланди. Дафъатан топилган маъданни эритиб найза ук, ясашга киришилади. Бу маъдан — соф олтин эди. Истилочнларга улим элтаётган ёйнннг ук, найзаси соф олтиндан эканлигини курган боскинчиларнинг жазаваси ортиб, уларнинг сафи кун сайин кенгая борди. Иккинчи ойга утиб улар калъани забт этиб, сунгги жангчиларни, кексаю ёшни киличдан утказдилар. Олтин то-инлгаи сойдан кимматбахо маъдан казиб олишни йулга куйдилар. Шундан бери бу кишлокнинг номн «Олтинсой» деб аталади. Хар бир ривоят, афсона замирнда оз булсада хакикат ётганидек, бу келтирилган ривоятда хам жон бор, Олтлнсой кишлокининг юкори кисмидаги калъа харобалари этагида олтин казиб олинган кон (кудук-шахта) колдиклари хамон сакланиб колган. 1964—65 йилларда ёш мутахасис геолог Акрор Акромов (мар-хум) уз хамкасблари билан бу орда олтин захираларини кидиришган. Хозир мазкур худудда Куврай-Олтинсой геология кидирув экспедицияси уз ишини якунлади. Мугуллар томонидан килинган вахшийликларга чидан олмай халк истилочиларга карши курашга отланди. Хужандда Темур Малик, Бухоро на Кармана вилоятларида Махмуд Торобий, Хоразим Афгонистон ва Эронда Жалолиддин Мангуберди бошчилигида озодлик учун исёнлар бошланди. Туманимиз худуди Кармана туманига якин булганини инобатга олсак Махмуд Торобий бошчилигидаги мугул боскинчиларига карши курашда Хатирчининг алп углонлари хам иштирок этишган десак хато булнайди

АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ХАТИРЧИ

Биз ким мулки Турон, амири Туркистонмиз, миллатарнинг энг улуги ва энг кадими, туркиинг бош бугинидурмиз. Амир Темур XIII аср охири XIV аср бошларига келиб чигатой подшолиги парчаланиб кетгач, Самарканднннг шимолий худудларида сулдуз кабилалари — сарбадорлар биринчилар катори хокимиятни уз кулларига олдилар. Жанубда эса мугул хокимиятни харобалари урнида (яъни Насаф ва Кешда) барлос кабилалари Амир Темур рахнамолигида озодлик байрогини тикдилар. Тарихдан маълумки, буюк сохибкирон, улкан давлат арбоби, саркарда Амир Темур даврида туманимиз худудида ва унга якин ерларда куп узгаришлар руй берди. Унинг кушинларига махаллий ахолининг ёрдам бериши туфайли мугуллар хукмронлиги тугатилди. Амир Темур ва Темурийларнинг мунтазам армияси сафларида хатирчилик 4 нафар лашкарбошилар булганлиги тарихий асарларда кайд этилган. Улар Музаффар Учкора Баходир Учкора, Амириддин Учкора хамда Шамсиддин Учкоралардир. Унинг байроги остидаги черикнинг (кушиннинг) барчаси жангу жадалларда кахрамонлнк намунасини курсатган узинннг куролдош дустлари эди. Унинг сархангларидан Жахонгир барлос... Мухаммад Султоншох… Амир Муризода, Музаффар Учкора узларининг махоратларини Темурнинг ёнини олиб... сарф этдилар... Сохибкирон Амир Темурнинг Эронзмин устига килган икки йиллик юришида хижрий 786—787 (1384—85) йилларда хон ва султонларнинг, шахзодаларнинг оила аъзоларига ва уларнипг тирикчилик асбоб-анжомлари ортилган карвонга Угрикда Амир Учкора кушини билан курикчилик килди. 1411 йилда Шохрух Мирзо томонидан Шамсуддин Учкора Кандахор, Кобул ва Газна хокими Кайдунинг фаолиятини назарат килиш учун юборилган. Темур 1376—1396 йиллар орасида Дашти кипчокка узи томонидан хоким этиб тайинланган Тухтамишхонга карши беш маротаба уруш эълон килади. Тухтамишхон Амир Темур 3, 5, 7 йиллик урушлар килиб, Мовароуннахрдан чикиб кетганида ахду паймонни бузиб, бу улкаларни талон-торож килади. Туманимизнинг Ш. Рашидов номли жамоа хужалигида кишлок, тепа деб номланган тепа бор. Хон Тухтамишхоннинг бир гурух сарбозлари шу ерда катл этилган. Уларни катл этиб, хоинликнинг окибати одамларга куриниб турсин деб тепани бунёд эттирган. Тепаликнинг номи шундан келиб чиндан дейишади, кексалар уз ривоятларида. Бу вокеалар тахминан 1388 йилларга тугри келади. Шунингдек, 1419 йилнинг декабрь ойида Мирзо Улугбек Бухородан кайтар экан, туманимиздаги Куфин калъасида тухтаган, Кошгардан кайтиб келаётган лашкарбошиларни «Хумоюн лашкарга» 10-11 кушиб олиб, кейин улар билан Самарккандга кайтган. Орадан 40 йил утгач, яъни 1460 йилда Улугбекнинг набираси Мухаммад жукий хам Балх хокими Абу Саидга карши курашнинг режасини тузиб олмок учун ана шу калъада харбий кенгаш утказган. Афсуски, аксарият кишилар хатто бу калъанинг каерда жойлашганини хам билишмайди. Бу калъа Эшмурод Абдиев ва Мирзо Улугбек номли жамоа хужалиги уртасидаги Янгийул устахонасининг жануб томонида жойлашган. Хозирда тепалик холига келиб колган бу калъа бир вактлар обод ва мустахкам булган. XIV асрнинг иккинчи ярми XV аср бошларида улкамиз аста-секин мугул зулмидан озод булиши билан маданий хаётда хам кутарилиш руй бера бошлади. Баховуддин Накпгбанд таълимоти асосида реал хаёт лаззатларидан бахраманд булишликка, мехнатга, хунармандчиликка даъват этилди. Уша вактда минг-минглаб дарвешлар мунтазам сафар саёхатларда юришиб, хеч качон ишламас, кеч кимга ва кеч нарсага мухтожлик сезмай гадоликда яшашни фахр деб билардилар. Баховуддин Накшбанд уларнинг хаёт тарзини том маънода ислок килди. «Дил ба ёру, даст ба кор», яъни одамларнинг дили худода кули ишда булиши керак дея, уларнн мехнатга чорлади. Бу борада дасглаб узи урнак курсатди: тукувчилик, матоларга накш солиш билан шугулланди. Унинг тарикатига амал килувчилар сони кун сайин, йилдан-йилга ортиб борди. Бутун бошли дарвешлар жамоалари, минглаб каландарлар тинч, осойишта хаётга кайтдилар. Улар хак-таолонинг йулида маърифат хосил килиш билан бирга, узларини уз мехнатлари билан бока оладиган даражага етдилар. Накшбандия тарикатининг асосчиси Шайх Хожа Баховуддин Балогардон Темур замонида яшаб 1389 йнл 71 ёшида вафот этган. Баховуддин Балогардон уша замонда жуда хурматли киши булиб, авлиё хисобланган. Ана шундай улур инсон хам тахминан 1350—1360 йиллар орасида мухлислари Мавлоно кози Султоннинг волидаси вафоти муносабати билан фотиха адо этиш учун туманимизда бул­ган эканлар. Унинг шахардан чорак соатлик масофадаги макбарасини зиёрат килишни ватандошларимиз узлари учун мукаддас деб биладилар. Хазрати Хожа Баховуддин Накшбанднинг мухлислари сафида Додак Куфиний, Мухаммад Турк Куфиний деган хатирчиликлар хам булишгани Абул Мухсин Мухаммаднинг «Баховуддин Балогардон» китобида кайд этилган. «...Хазрати хожа бир сухбатда Мав­лоно Додак Куфинийга юзланнб дедилар: «Мухаббатнинг белгиси шуки, биз нима десак уни бажаргайсиз». Мавлоно Додак: «Нима буюрсалар хаммасини киламан, хизмат камарини жоним белига борлайман» деди. Хазрати Хожа хар хил ишларни бир-бир синадилар ва охирида «угирлик булса хам киласанму?»—дедилар. Мавлоно Додак уйланиб колди, сунг деди: «У айтилганлар Хаккуллохдир, унинг карамига нихоя йук аммо угирлик иши бандалар хакига тажовуз килишдир» деб жавоб берганлар. Шунингдек, Хожа Бажовуддин Накшбандийнинг шогирдларидан Шайх Гадой Селкин отанинг кабрлари хам бизда. Бундан ташкари хазрат Хожа Баховуддиннинг авлодларпдан Музаффархон ота Тазоевга Хатирчи замини иккинчи Ватан булди. У кишининг тугилиб усган жойлари Бухоронинг касри Орифон кишлоги. Ота­нинг асл фамилияси Муртазоев булган экан. Маълумки, большовойлар 20—30-йилларда ватанпарвар ёшлар билан бир каторда рухонийларни хам кувгин остига олишган, эшону муллаларнинг кариндошлари таъкиб этилган. Шу бонис Музаффар бобо, у кишининг акалари Шароф бобо фамилияларини узгартиришга мажбур булишган ва туманимизнинг А. Ёрлокабов номли жамоа хужалигининг Хонако кишлорига келиб жойлашишган. Хозир уларнинг иккаласи хам орамизда йук, лекин фарзандлари, неваралари турли сохаларда халол мехнат килишмокда. Рахматлик Музаффархон ота бобокалонлари, тасаввуф ахлининг султони булмиш Баховуддин Накшбандийнинг 675 йиллик юбилейларида катнашиб, «илоё бобокалонимизнинг рухи энди доимо хамрох, огир дамларда мададкор булсин!» деган эдилар. Илоё, шундай булсин. Ислом динннинг ватани Саудия Арабистони хисоблансада, унинг тараккиёти бизнинг мамлакатимизда булган. Ана шу таравдиётга муносиб хисса кушган, бизни бутун оламга танитган, асрлар оша мусулмон оламида «Хидоя фи фуруъ ал-фикх» («Фикх сохалари буйича кулланма») яратган Бурхониддин Маргинонийнинг хоки поклари хам бизнинг заминимизда. Ул зот ёзган «Хидоя...» суннийликнинг ханафийлар мазхабида кенг таркалган шариат конунлари хисобланади ва бу асар ислом мамлакатларидаги мусулмонлар орасида асосий кулланма сифатида машхурдир. Унда исломнинг асосий маросим талаблари, хукукий ва ахлокий нормалари, хусусан, тахорат, намоз, закот, руза, хаж, курбонлик ва бошкалар, шунингдек, оила никох масалалари билан боглик булган нормалар (никох, талок ва х.к.) батафсил ёритилган, уларни бажариш билан боглик булган хукукий омиллар ва жазо чоралари белгиланган. Урта асрлар шароитида «Хидоя...»да ижтимоий иктисодий ва хукукий масалалар, мулкий ва молиявий муносабатлар, жиноят ва жазо, фукаролик хукуки, суд ва бошка мухим жараёнлар асосий урин эгаллайди... Хорижий Шаркда хозир хам «Хидоя»...дан кулланма сифатида фойдаланилади, мусулмон мадрасалари ва дорилфунунларида урганилади. Аллома Бурхониддин Марринонийнинг кабрлари Самаркандда булган. Советлар даврида ул табаррук зотнинг мозори каровсиз колдирилгани етмагандек, боз устига уша ер узга дин вакили булган фукарога иморат солиш учун бериб юборилган. XX асрнинг 30-йилларида дин ахлларига, масжиду мадрасаларга карши уюштирилган бухрон сабабидан фаргоналик мулла Мумин Бердиев туманимизнинг Хужакул Эшон кишлорига келиб колганлар. Ул табаррук зот халкимизнинг хурматига, эхтиромига сазовор бул­ган улуг инсонлардан бири эдилар. Ул зотнинг тушларига вафотидан сал олдин устозлари Бурхониддин Маргиноннй безовта холатда кирадилар. Ул зот эртасигаёк Самаркандга йул олиб, алломанинг хокини уйларига келтириб, хатми куръон мароснмини утказиб кишлок кабристонига кумадилар. Узларининг васиятига кура устози хоки поклари кабрнинг оёк, учларига мударрис, мулла Мумин Берди угли дафн этилган. Сангижуман ва Кориз кишлоклари кабристонида хам кухна кабр тош мавжуд. Сайкаллаб жило берилган бу мармар тошдаги ёзувдан биз Махмуд (Мухаммад) кошгарий деган сузларни укиймиз. Бу ва бунга ухшаш улур кишиларнинг кабр тошларини Навандактепа, Галабек, Полвонота, Хужаи жахон кабристонларида учратиш мумкин. Энди уларни урганиш, аниклаш тадкикотчи ва мутахассисларга боглик. Туманимиз тарихи анчайин кукна дейишликка XVI аср бошларида ёзилган Мухаммад Соликнинг «Шайбонийнома» достони хам асос була олади. Маълумки, мазкур достонда шоир 1499—1506 йилларда Мухаммад Шайбонийхон томонидан олиб борилган боскинчилик харакатларини тасвирлайди. Темурийлар хокимиятининг таянчлари анчайин бушашганига карамай, Самарканд хукмдорига содик турклар хамон куп эди. Шунинг учун хам Шайбонийхон, аввало, уз пири Шайх Мансурнинг «...уртасидан эмас, четларидан бошламок лозим» деган рамзий сузларига мувофик Самарканд ва Бухоронинг чекка вилоятлари хокимларига мурожаат килиб, уларни узига тобе килиб олади. Улар орасида Миёнкол беклари Хамза Султон ва Махди Султонлар бор эди. Ана шундан кейин Шайбонийхон узининг аввалги ниятини амалга ошириб, кучли кушин би­лан Самарканд сари юриш килди. Бу пайтда Захириддин Мухаммад Бобур Андижонга кайтган, давлат бошида колган Султон Али номигагина хоким эди, Ота-боболари турт асрдан буён шайхулисломлик килиб келаётган Хужа Яхё Абдулмакорим Самарканднинг хакикий хокими эди. Лекин уларнинг иккаласи хам мамлакатни бошкаришда укувсиз эдилар, шахар ташкарисида хавф солиб турган душманни даф килишга кодир эмасдилар. Факат Бухородан Боки Тархон бошлик кушин Самаркандга ёрдамга шайланиб, Дабусия калъасида кароргох кургани хакидаги хабар Шайбонийхонни камални тарк этиб, Бухорога отланишга мажбур килди ва 1501 йилда Самарканддан кайта туриб Дабусия калъасидан четда, иккинчи йулдаги Куфин ва Фарахин калъаларида турган Хамза Султон, Махди Султойлар бошлик лашкарларни олиб кетиб Бухорони эгаллайди. Уз аскарларини Самаркандга ёрдамга жунатган Бухоро учун таслим булишдан узга чора йук эди. Туман маркази Хатирчи шахрида Фарахин номли махалла (хозир Навоий номида) булганини инобатга олсак, фикримиз янада асосли булади. Кекса фахрийларимиздан ана шу махалла оксоколи Ислом бобо Бозоровнннг сузларига караганда 1930—1950 йилларда хам шахримизда ичкари Парахин, ташкари Парахин деб номланган гузарлар булган. Кадимда Сурд, Сурдиёна деб аталган улканинг асосий шахарларидан булмиш Самарканд атрофида, хусусан Окдарё ва Корадарё атрофида жойлашиб, Самарканд Сугди, нимсурди ёки Сугди хурд-кичик Сугд номи билан машхур булган, кейинчалик Миёнкол деб аталган мавзе узининг гузал табиати, ораста туманлари, мехмондуст халки, шоир, олим ва санъаткорлари билан тарихда узига муносиб из колдирган. Масалан, XV асрнинг иккннчн ярми XVI асрда яшаб, аввал Миёнколда, сунгра Алишер Навоий ва Абдурахмон Жомий рахнамолик килган Хирот адабий мухитида, ундан кейин эса Захириддин Мухаммад Бобур, Хумоюн ва Акбаршох, замонасида Хиндистонда уз фаолиятини давом эттириб, турли жанрлардаги асарлари билан шухрат козонган Нажмиддин Мухаммад Абулкосим — косим Кохий Миёнколдаги Куфин кишлогида тугилиб, Абулкосим Кохий Миёнколий тахаллуси билан машхур булган эди. Бу холни узбек ва тожик адабиётининг улуг вакили Садриддин Айний «Намунаи адабиёти точик» (1926) асарида, хинд олими Ходи Хасан эса узининг Косим Кохий хаёти ва ижодига багишланган монографиясида тасдиклайдилар деб ёзади, самаркандлик олим, филология фанлари доктори, про­фессор Б. Валихужаев. Мнёнколдаги Куфин эса биз юкорида таъкидлаганимиздек, туманимизнинг Мирзо Улугбек номли ва Эшмурод Абдиев номли жамоа хужаликлари чегарасида Янгийул устахонасининг Зарафшон дарёси тарафидадир. Биз хали ана шу Ку­фин кишлорида Шайбонийхон хам булганини, бу ерлар у пайтлар Миёнкол деб аталганиии эслатган эдик. Шайбонийхон 1508 йилда уларни бошкаришни мукофот тарзида Узининг энг яхши харбийларига таксимлаб берди. «...Бутун мамлакатнинг жавохири Самарканд билан Кеш ва Миёнкол, Аёлти билан биргаликда... Махмуд Темурийнинг салтанатига берилди...» Эътибор беринг! «...Бутун мамлакатнинг жавохири... Миёнкол...» дейилган. Бу сузлар шубхасиз, Хатирчи туманида жойлашган худудга тегишлилиги бизни фахрлантиради.

Туман Бухоро Хонликлари ва Амирликлари таркибида

Шайбонийлар томонидан тузилган давлат мустахкам булмай, зуравонлик устига курилганидан, Шайбоний султонлар ва махаллий феодалларнинг хокимият учун узаро урушиши окибатида майда кисмларга булиниб кетгаи. XVI аср урталарида Миёнколда Искандарнинг угли Абдуллахон замонида дехдончилик, хунармандчилик, савдо-сотик. ривожланди, маданий хаёт анча юксалди, Куплаб сугориш иншоотлари, куприклар курилган. Туманимнз худудидаги Тос, Шовот каналлари казилиши, Окдарё ва Карадарё куприклари курилиши хам Абдуллахон II даврида XVI асрнинг иккинчи ярмида амалга оширилган. XVI асрнинг сунгги йилларида бошланган ички сиёсий низолар натижасида Абдуллахон ва унинг угли Абдулмумин улдирилди. XVII аср бошига келиб Шайбонийлар сулоласи бардам топди ва хокимият тепасига аштархонийлар келди. Шундан кейин узи анчадан бери калтис булиб турган сиёсий низо ва норозиликлар кескин тус олди. Феодал эксплуатациянинг зурайиши ва узаро урушлар натижасида жойларда хокимликлар анча заифлашди. 1681 йилда Зарафшон водийсининг куп жойларида, хусусан туманимиз худудида хам халк галаёнлари булиб утди. 1702 йилда Самаркандда, 1708 йилда Бухорода энг катта халк кузголонлари булиб утди. 1888 йилда, у хозирги Зирабулок станцияси, айнан Хатирчи вилояти учун, унинг бойликлари, ахолисининг куплиги ва бошка жихатлари хисобга олиниб, бекат деб белгилангани маълум булди. Бу хакда Абдурауф Фитратнинг 1910— 11 йилларда ёзилган «Хинд сайёхинннг киссаси»да хам кайд этилган. «...Самарканддан вагонга утириб, Хатирчи станциясига етдик. Станциядан Хатирчигача икки фарсах, пул... Бу шахарнинг ахволи Шахрисабз ва карши шахарларига ухшаш... кишлокларнинг жуда куп ерларига экин экилмаган.. Хатирчида бир хафта туриб, кейин Бухоро йулига равона булдик. Хатирчи станциясига келиб поездга утирдим...» XIX асрнштг охири ва XX аср бошларида Хатирчида Торайбек, Лбдурахимбон ва Мамаюсуфбойлар Бухоро амирлигининг беклари сифатида хукмронлик килишган. 1910 йил 9—13 январ кунлари Бухорода конли фожиа (шиалар за суннийлар можароси) булиб утган. Бунга амирнинг кушбегиси ва шахар хокими Остонакулнинг халк вакилларининг арз-додига кулок солмай, калтабинлик билан иш тутганлиги сабаб булган ва халкнннг талаби кондирилиб, вазифасидан четлатилган хамда маълум муддатдаи сунг амирнинг буйругига биноан узини» «оклаш» учуп Хатирчига бек этиб тайинланган. Шундан сунг, амирнинг унг кул кутбегиси, яъни вазири булган Остонакул 1920 йилнинг 31 августигача Бухоро амирининг сунгги вакили сифатида Хатирчи беги булиб тарихда колди. XX аср бошларида Россияда бошланган инкилобни харакат Туркистон улкасида хам акс-садо бераётган эди. Мустамлака хокимиятининг кишлокдаги волость хокимлари ва оксоколлари чоризмнинг катта таянчлари эдилар. Уларнинг солик йигиш, ахолини турли мехнатларга мажбурий жалб этиш хукуклари жуда катта ва чекланмаган эди. Бу хукуклардан улар бехаёларча фойдаланар, халкни никоятда жабр-зулм билан кийнар, какшатар эдилар. Ана шуларнинг барчаси кишлок ахлининг нафратини чексиз ошира борди. Нихоят халк оммаси адолатсизликка карши очикдан-очик кураша бошлади. Ёзувчи Худойберди Тухтабоевнинг «Касоскорнинг олтин боши» номли романидаги кахрамон Номоз ботир сиймосида биз мустамлакалар ва уларнинг иттифокчилари булган махаллий бойлар, савдогарларни дахшатга солган дехконлар йулбошчиси образини курамиз У 1904—1907 йилларда Миёнкол ва унинг атрофидаги кишлокларда, тор ва дараларда касоскорона кураш олиб боради. Номоз ботир биринчи навбатда касос киличини халкни талаган ва унинг иззат-нафсонинтига теккан йирик ер эгалари, судхур ва савдогарлар бошида уйнатади, уларнинг мол-мулкини камбарал дехконларга булиб беради. У мустамлакачилардан шафкат кутмади, аксинча нафрати хам чексиз булгани боис уларга шавкат килмади, асир олмай кирон келтирди. Номоз ботир Хатирчида хам бир неча маротаба булгани, хаддадан ошган амалдорларни жазолаганини тарих сахифаларидан биламиз. Бундан ташкари, Хатирчи кургонида унинг синглиси яшаган, 70-йилларнинг бошида эса Бухорога кучиб кетган. Самарканд вилояти харбий губернатор, генерал Гескет ва Бухоро амири Сайд, Абдулахадхоннинг таъкибидан кочиб бу ерда нажот топган. Номоз ботир шундай кучли ва бакувват булганини кексаларнинг бир хикоясидан хам билсак булади. Бир куни Номоз ботир урис харбийлар билан яккама-якка муштлашиб колади. Уларни 4—5 тасини гумдон килиб, кучлар тенг булмаганидан кочишга мажбур булади. кишлокда коча туриб, Номоз ботир бир эгаси йук уйга эшикни тепиб очиб кириб яширинади. Оркадан кувиб, таъкиб килаётган урис салдатлар кулида курол билан унинг ортидан кириб, тополмай кайтиб чикишади ва уй теварагини айланиб чикиб, натижасиз, елка кисиб, келган йулларига равона булишади. Салдатлар куздан гойиб булгач, Номоз ботир яширинган жойидан чикиб кишлок одамлари ичига келади. Одамлар кизикишиб сурашганда шифтга ёпишиб турувдим, деган ва амалда уйни шифтига сакраб тирсакларн ва оёкларини болорлар орасига махкам, куч билан тираб, мувозанатда туриб курсатиб берган. Туркистонда Россия империализми хукмронлик килиб турганлиги ишлаб чикарувчи кучларнинг усишига, Урта Осиё халкларининг икдисодий ва маданий ривожланишига тусик булиб колди, мехнаткаш халкни кашшокликка ва кирилишга махкум этди. Мустамлакачилар махаллий бойлар, оксоколлар, юзбошилар, козилар ва судхурлар иттифок булиб, дехкон ва чорвадор хужаликларига бенихоя куп солик солдилар ва уларнинг тинкасини курита бошладилар. Бу хам етмаганидек, пахтакор дехконлар учун пахта нархи жуда арзонлаштириб юборилди. Шунинг билан бирга бир вактнинг узида пулнинг кадр киммати хам пасайиб кетди, кимматчилик авж олиб, озик-овкат махсулотлари билан олиб сотарчилик купайди. Мана шу омилларнинг хаммаси халкнинг норозилигини кучайтириб 1916 йилги халк кузголонини келтириб чикарди. Россия подшоси Николай II нинг 1916 йил 25 июнда чикарган «Туркистоннинг туб ахолисидан фронт оркасидаги харбий ишларга сафарбар килиш туррисида»ги буйруги миллий-озодлик харакатининг бошланишига бир туртки булди, холос. Ана шу 1916 йилги халк озодлик кузголонинг алангалари Хатирчининг ёнбош, Андок, Бурган кишлокларида хам давом этди. Кузголончиларга ёнбошлик кози Абдурахимнинг таклифи билан Бурган кишлогилик Иброхим хужа рахбарлик килди. Бу харакатни Жиззахда хам, бошка жойларда хам бир йуналишга солиш максадида мулла Хайдар исмли шахсни Жиззахга элчи килиб жунатадилар. Узини подшох. деб хисоблаган Иброхим хужа халкни ошпичок, калтак, кетмон ва бошка нарсалар билан куролланишга ундайди. Кузголонни эса подшо Николай II нинг буйругига карши эмас, балки русларга карши газовот килишга буриб юборади. Халкнинг мавжуд тузумга, зурлик ва хаксизликка бошлаган курашига махаллий бой ва рухонийлар кабих тус беришга уринганлар. Жиззахда эса бу вактда халк пристав-тура ва бошка амалдорларни улдирадилар. Бу вокеалар Тошкентдаги губернаторга маълум булгач, улар Жиззахга жазо отрядини жунатади­лар. Улар Жиззах шахриии тупга тутиб, куп ахолини кириб ташлайдилар. Ошпичок, ва кетмон билан куролланган кузголончилар харакати ёвузларча бостирилади. Бу вокеалар устидан чикиб колган мулла Хайдар зудлик билан оркасига кайтади. Иброким хужа эса бутун халкни Каттакургон амалдорларига карши газовотга бошлаб боради. Йулда улар Андок кишлогида тухтагани тухтаганларида мулла Хайдар етиб келиб Жиззах тафсилотлари хакида хабар беради. Барча шу ердаёк таркаб кетади. Бу ва ундан кейинги вокеалар тугрисида машкур халк достончиси хатирчилик Мухаммадкул Жомурот угли Пулкан узининг «Мардикор» достонида батафсил хикоя килган. Туманимиз мехнаткашларинииг ер-сув хакидаги орзу тилаклари, бу йулдаги кураши, галабаси акс эттирилган «Хасан батрак» достони хам хассос шоир Пулкан бахши ижодига мансуб. Октов ва Каратов ёнбагирларига шикорга келиб юрган Хатирчи беклигининг Эргаш, Эшназар Жахонгир Низом, Юсуфбой, Рузикулбой, Голиббой каби амалдорлари уз кул остидаги хизматкорларини зурлаб, у ерларга кучириб, камишзорларга ут куйиб деккончилик килишга мажбур килишган. Яйловлар кам, чорва моллари кам, сугориладиган ерлару лалмикор ерлар хам Барот амин, Абдурахимбой, Тогаймат амин, Имомкулбой сингари бойларнинг кулида булиб, ер узлаштирган дехкон чорикорликда. куй боккан чупон хору зорликда хаёт кечирган. Махаллий ахоли бундай нохакликларга карши ахён-ахёнда норозилик чикишлари, галаёнлар уюштирар, исёнлар, кузролонлар, беклик томонидан шафкатсизларча бостириларди. Шу боис улар 1917 йилда Россияда уюштирилган Февраль ва Октябрь давлат тунтаришларига катта умид боглаган эдилар. Ленин бошчилигидаги большевиклар партиясининг максад ва режалари, уларда баён килинган миллатларнинг то ажралиб чикиш ва мустакил давлатни тузишга кадар уз такдирларини узи белгилаш хукуки узбек халкини хам узига ром этганди. Бирок, бугунги вокеалик, хаётимиз уларнинг хаммаси сароб эканлигини курсатиб турибди. Аввал «социализм», сунгра унинг иккинчи боскичи «коммунизм» куришни таргиб килган кизил империя уз хумкронлигини аслида бошкача ном ва тушунчалар остида чор россияси империалистларининг ишини, мустамлакачилик сиёсатини уша аввалги чегараларда да­вом эттирдилар. Хатирчи туманининг ерлари Бухоро амирлиги ва Россия тасарруфидаги Туркистон улкаси чегарасида жойлашганлигидан бу масканда савдо-сотик, маданият, илму ирфон анча тараккий этган. Люткин деган урис савдогар туман марказидаги эски АТС урнида пахта кабул килиш пункти очган. Шу ернинг узида жун, тери, мева, тайёр чарм, майиз, харид килиниб, чет мамлакатларга олиб кетилган. Кекса хатирчиликларнинг шохидлик беришларича, туман марказидаги чоррахадан гарб томонга кишлок хужалиги техника таъминоти базасигача усти ёпик, тим, савдо расталари булган. Йулнинг икки томонида расталар, дуконлар, устахоналар, нонвойхоналар, чойхоналар булган. Кургонда 19 та масжид ва 2 та Мадраса аждодларимизга илм-маърифатдан сабок берган. Кат­та мадрасада 48 та хужра ва 3 та хонакох., кичик мадрасада 18 та хужра ва 1 та хонакох булган. Бу мадраса ва масжидларда мулла Абдикодир Кухистоний, мулла Абдусалом Вобкандий, мулла Нурмухаммад Икром угли, Рахматилло Махсум, Мирзо Олим Кенжаев, Жов бобо, Кози Сайд деган илм-фан фидойилари, дини исломга содик, кишилар мударрислик ва имомлик килишган. Масжидлардаги бошлангич мактабларда «Хафтияк», «Чор китоб», Хужа Хофиз, Суфи Оллоёр укитилган ва улардаги энг иктидорли болалар мадрасаларда укишни давом эттиришган. Бундай мадрасалар туманимизнинг Э. Абдиев номли жамоа хужалигида Хужакул эшон бобо, «Зарафшон» жамоа хужалигида Богчакалон, Косим Рахматов жамоа хужалигининг Полвонота кишлокларида хам булган, XIV асрда курилган Богчакалон масжид мадрасасида ривоятларга кура Захириддин Мухаммад Бобур XVI аср бошида Добус калъада Шайбонийхон билан буладиган жанг олдидан номоз укиган, дейилади. Шунингдек, 1920 йнл 2 сентябрь куни Бухоройи Шарифни кизилларга топширган амир Сайд Олимхон 3 сентябрь куни пешин намозини шу масжидда унинг мударриси мулла Жума Жура угли билан бирга укиб, сунгра За­рафшон дарёсидан кемаларда утиб узининг якин кишилари, содик хизматкорлари хамрохлигида Карманада отасининг кабрини сунгги бор зиёрат килиб, карноб чулига, ундан карши, Шаркий Бухоро билан Афгонистонга утиб кетган ва Кобул шахрининг узига ажратилган чекка бир мавзесида 1946 йилда вафот этган. Хатирчи куррони етти пахса девор билан уралган кичик шахар булган. Бу ерда хар бир катта кишлок ёки кент учун чет эллик савдогарлар—афгонлар, хиндулар учун алохида карвонсаройлар булиб, улар мехмонхона вазифасини утаган. Шунингдек, хар бир масжид ёнида ховузлар булган. Масжидларнинг баъзилари жуда ажойиб, накшинкор ёгоч ва ганч уймакорлиги билан ишланганлигини, силликланган мармар плиталар билан безатилганлигипн кексалар айтиб юришади. Шундай масжидлардан ярим гузар масжидини олдида мармар сарховузи билан Абдухалилбой, Заргар масжидини Низомбой, 0к масжидни бекнинг котиби Мирза Рахмат, Чакар масжидини Юсуфбой, Суп дарвоза масжидини Ролиб чармгар деган бойлар куришган. Уларнинг хаммаси 30-йилларда дин-исломни таргиб килувчи, ургатувчи жойлар булган деб ёпиб куйилган ва бирин-кетин бузиб бошка турар жойлар, жамоат бинолари куришда ишлатилиб кетган. Улардаги накшинкор эшиклар, ёгочлар, панжаралар эса нафси упкон кишиларнинг айби билан ун, бугдой, майиз ва туршакка алмаштирилиб, сотиб юборилган. Беклик марказида йирик саноат корхоналари булмасада, унинг майда, кичик кустар — хунармандчилик корхоналари бор булганлигини Заргарлик, Чармгарлик, Совунгарлик, Михчагар, Кулолчилик, Дегрезлик, холвагарлик каби гузарлари номидан хам билса булади. Айникса Хатирчи заргарларининг иши эътиборда бул­ган. Бу ерда Ниёзмухаммад заргар, хофиз заргар, Халил заргар, Болта кулол, Холмурод кулол, Файзи кулол, Полвон мисгар, Юсуф мисгар деганлар умргузаронлик килишган. Ниёзмухаммад заргарга Бухоро амири хар йили шахсан узи келиб отлари учун узанги ясатиб кетар экан. Юртдошларимизнинг яшаш жойлари кадимдан пишик ва хом гиштдан, ёгоч синчли килиб, яъни чупкори усулида, пахсадан курилиб ясси томли ва айвонли уйлар булган. Ховлилар купинча шахар курронларда пах­са девор билан уралган ва одатда 2 кисмга ичкари ва ташкарига булинган, уйларнинг дераза ва туйнуклари, ойналари ичкари томонга каратилган. Бола-чака ва аёллар яшайднган хоналар ичкарида, эркаклар учун мехмонхона, дукон, шогирдлар яшайдиган хоналар эса ташкарида булган. Бадавлатрок оилаларнинг кургон ташкарисидаги чорборида мевали дарахтлар, токзорлар, анжиру анорзорлари булган. Бу боглар ёз ва куз ойларида халкни ширин, шахар мевалар билан таъминлаган. Ота-боболаримиз уз эхтиёжларидан ортган мевалардан туршак, майиз килишиб келгуси йил хосил пишигигача етказишган. Балх тутидан майиз ва шинни килишган. К. Рахматов номли жамоа хужалигининг Полвонота кишлорида истикомат килувчи мехнат ва уруш фахрийси Юсуф ота Курбоновнинг хикоя килишича, кадимда холвагару кандолатчилар тут пишигида келишиб, харид килиб кетишган ва шакар урнида тутдан киём олишиб холва, нишолда, парварда, новвот каби шарк ширипликлари тайёрлашган. Ахолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш хам оддий, окилона йул билан хал этилган. Тос аригидан сув келтирилиб, ариклар ичи пишик, гишт териб ишлаб чикилган, хозирги бетондан тайёрланаётган (лоток) нов шаклига келтирилган ва бундай арикчалардан сув окиб келиб куррондагн ховузларга куйилган. Ховузлар эса бир-бири билан пишик, гишт териб чикилган арикчалар, баъзи жойларда сопол кувурлари оркали туташтирилиб кишин-ёзин узлуксиз сув таъминотига эришилган. Шундай килиб бир арик сув кургондаги 30 га якин ховузга куйилиб, айланиб чикиб кетган. XIX асрнинг сунгги чорагида хатирчилик Абдухалилбой томонидан курилган шаркона гумбазли хаммом туман марказидаги фахрийлар чойхонасининг гарб томонида булиб, 1941 йилгача фаолият курсатган. Унда умумий зал, иссикхона, совукхона, бугхоналар булган. Умумий залнинг ярмисида доим кайнок шурва, иссик нон, самоварлар кайнаб турган. Кинзикарли томони шундаки, хаммомга сув каёкдан келган, гулах каерда бул­ган, окова сувлар каерга чикиб кетганини купчилик курмаган ва билмаган. Хаммом хафтасига 3 кун эркаклар учун, 2 кун аёллар учун ишлаган. Табиатни асраш, экология масаласи хам бу ерда фаросат, акл билан уз ечимини топган. Ифлос сувлар сопол кувурлар оркали шахардан 2,5 километр узокликка дарё томонга эмас, кургоннинг гарб томонига чикарилиб, у ерга тол, терак ва кайрагоч экилиб, кичикрок урмон бунёд этилган. Биз юкорида Хатирчи Бухоро амирлигининг савдо-сотик ривожланган, дехкончилигида саноат хом ашёси мул-кул булган улкаси эканини эътироф этдик. Хакикатан хам, бу ерлик савдогарлар Хиндистондан банорас тунлар, Овруподан фаранг румоллар, Багдоддан эрони дуппилар, Эрон ва Туркиядан амрикон максилар, Россиядан хиром этиклар, Кошгардан чинни буюм ва ипак матолар олиб келиб, савдо килганлар. Хатто чет эллик савдогарлардаи Жасси хинди, Абдураим афгон, Гиёс афгон, Гулом афгон деган бойлар бу ерни ватан килиб, яшаб колишган. Уларнинг Машхад, мозори шариф ва Хиротда заргарлик дуконлари булганлигини авлодлари эслаб юришади. 1920 йилнинг биринчи ярмида Урта Осиёнинг Бухоро амирлиги худудидан бошка хамма ерларида большевиклар хокимияти урнатилган эди. Амир Сайд Олимхон большевикларга карши урушга тайёрланиб, сафарбарлик утказди. Бухоро амирлиги чегарасидаги шахарларда шошилинч харбий тайёргарликлар курилди, куроллар келтирилди. «Амир Сайд Олимхон 1920 йил 7 июлда барча мусулмонларни Ислом ва шариатни химоя килиш учун большевикларга карши газоватга чакирилган фатвога имзо чекди». Лекин халк оммасининг амир хокимиятидан норозилиги амирнинг советлар Россиясига карши урушга тайёрланиши муносабати билан янада кучайиб кетди ва натижада 1920 йил ёзда Хатирчида куролли кузголон кутарилди. Бухоро коммунистлари хам улкада инкилобий вазият етклганлиги ва амир хокимиятини агдариш туррисида бир карорга келишиб, Тошкентдан мадад сурашди. 1920 йил 25 августда Туркистон фронти кумондони М. В. Фрунзе уз кушинларига кузголон кутарган Бухоро мехпаткашларига ёрдам курсатиш тугрисида буйрук берди. Унга мувофик Хатирчига кизил армия кушинлари 29 август куни икки йуналишда Мирбозор ва Тасмачи кишлоклари оркали кириб келиб, Остонакул Кушбеги кароргохига етмасданок Окдарё купригидан тинч ахоли устига туп ва замбараклардан ук ёгдира бошлаган. Остонакул Кушбегининг юзга якин сарбозу навкарлари Пулатбек туксабо бошчилигида кургон дарвозаларини очиб беришдан узга чоралари колмаган. Каршилик курсатиш бефойдалигини билган айёр Остонагкул бир вактлар узим билан бирга Бухородан олиб кел­ган Пулатбек туксабога бекликни ташлаб амир хузурига иккинчи йулдап Борчакалон, Калконота, Арабсарой оркали шошилинч равишда жунаб кетган.

20—30 йилларда икки тулкин кураши.

Хатирчи беги Остонакулнинг бекликнинг тупчихонаси оркали яширинча иккинчи йулдан орка-олдига кара-май кочиши бойларни бироз шошилтириб куйди. Илгари отдан тушмай камчиси билан курсатиб, иш буюриб юрган Абдихалилбой, Низомбой, Эшмуродбой, Рузикулбой сингарилар отдан тушиб кулларига кетмон, ток кайчи ва урок олдилар. Эндиликда бойлар куча-куйда камбаралларга учрасалар улар билан юмшок муомала киладиган булдилар 1920 йил 14 сентябрда Бухорода Умумбухоро инкилоб кумитаси ва республика хукумати, халк нозирлари совете тузилди. Унинг раиси этиб Файзулла Хужаев тайинландн. Халк нозирлари советининг 14 сентябрдаги карорига кура Хатирчи вилояти тузилди ва Саидмурод Эшон Шуро хукуматининг раиси, Саидаъзам Хужаев эса инкилоб кумитасининг рахбари этиб тайинландилар. Уларнинг иккаласи хам партия аъзоси эди.Энди халк, оммаси Шуро хокимияти ва инкилоб самараларидан бахраманд булиш истагида яшай бошлади, 1921 йилнинг февралида Бухоро коммунистик (большевиклар) партиясининг I съезди булди. Съезд «Ер ишлаганга!» шиори остида утди ва «...амир хонадонининг аъзоларига, бекларга, козиларга ва амалдорларга карашли хамма ерлар умумхалк, мулкидир ва бу ерлар хеч кандай туловларсиз республиканинг умумий ер фондига утади хамда ерсиз камбагал дехконларга булиб берилади», деган карор кабул килинди. Съезднинг бу карорини оддий халк, ерсиз камбагал декконлар умид билан карши олдилар. Дастлаб яхшилик ва фаровонлик белгиси «Батраклар комитети» («Батрачком») тузилиб, унинг билан бир вактнинг узида «карз» ширкати ташкил этилди. Бой ва амалдорлардан тортиб олинган ерлар ерсиз батракларга олиб берилиши, «карз» ширкати томонидан уларга пул, уруглик галла, омоч ва хукизларнинг берилиши тухтаб колган дехдончилик ишларининг жонлапитиига олиб келди. Аввал иккиланиб турган урта хол дехконлар хам аста-секин галла, пахта ва савдо ширкатларига кира бошладилар. Дехконлар етиштирилган хосилнинг бир кисмини карз учун ширкатга берар, колганидан узлари фойдаланар эдилар. Шу боис ширкатларнннг обруси ошиб, уларнинг сони, аъзолари купайиб борди. Бирок хаёт мураккаб, муаммолар хали сероб эди. Урта хол дехконларда от-улов, хукиз, омочнинг мавжудлиги ерларни уз вактида хайдаб, экин экишга шароит яратган булиб, аксарият бат­рак дехконларда омоч, хукиз булса, от-улов топилмасди. Хали бой ва амалдорларнинг таъсири кучли эди. Экин-тикин ишларини йулга куйиш ва ривожлантириш ишида «Батрак комитет» ларининг ожизлиги сузила бошлади. Дехконларга уларни уюштириш, камкорликка ундаш учун янги уюшма, ташкилот зарур булиб колди. Шу тарифа Хатирчида хам 1922 йилга келиб биринчи союзлари» тузила бошланди. Дехконларнинг уюшиши, эришаётган муваффакятлари собик мулкдорларнинг нафратини келтирарди. Камбагал дехконларни химоя килиш ишида ЧК — фавкудодда комиссия аъзолари Саидаъзам Хужаев, Камол Сафаров, Урол Исматов, Тогай Курбонов, Йулдош Жураевлар фаол иш олиб бордилар. Бойлар кишлок фаолларини, коммунистларпи, ЧК аъзоларини йукотиш билан бошкаларнн йулдан кайтариш мумкин деган фикрда эдилар. Шу билан биргаликда Бухоро халк, хокимияти барча иктисодий ва ижтимоий маданий тадбирларни кенг куламда амалга ошира олмади ва республика халк, хужалигини тиклашга узида етарли тажриба ва куч топа олмади. Асосан Кизил Ар­мия кучлари томонидан зуравонларча агдариб ташланган амирлик тузуминипг собик бойлари тез орада Бухо­ро Республикаси худудидаги шуро душманларини бирлаштириб, миллий-озодлик (босмачилик) харакатини бошлаб юбордилар. Туркиянинг собик харбий министри Анвар пошшо рахбар булган ёш турклар режими агдариб ташлангач, у аввал Россияга борди, кейин Бухорога келди. Бу ерда у амир тарафдорларини топиб Куктош деган кишлокда Шаркий Бухоро курашчилари курбошиларининг кенгашини чакирдн. Бу кенгащда у ислом дини мусулмонларининг барча куролли кучларига бош кумондон деб эълон килинди. Анвар пошшо ишлаб чикдан режага мувофик бошланган куролли исён Хатирчига 1922 йилнинг 18 март куни етиб келди. Коракул козок бошлик исёнчилар гурухи Хатирчида 45 кун хукмронлик килишди. Май ойининг бошларида Каттакуррондан чакирилган кизил армиячилар уларни тумандан ташкарига кувиб чикардилар. Уруш курбонсиз булмаганидек куп йигитлар янги хаёт учун курашда халок булдилар. Улар орасида коммунистик таргиботга алданиб, узок Россиядан, ота-онасидан, ака-укаларидан айрилиб, узбек халкига «нурли истикбол» учун курашда ёрдам бераман деб келган, ВЧК отрядининг рота кумондони, партия аъзоси В. Конкин деган рус йигит шахсан Коракул курбоши томонидан отиб улдирилди. Хатирчи тупроги унга сунгги манзил булди. Кизил Армия кущинлари Анвар подшо устидан галабага эришди. Жанглар Кашкадарё водийсида, сунгра Сурхондарё вохасида давом этди. Бухоро Халк Республикасида, хусусан Хатирчи туманида хали куплаб ер майдонлари, сув иншоотлари эски тузум тарафдорлари ва диндорлар кулида эди. 1924 йил 27 октябрда урта Осиёда миллий давлат чегараланиши утказилиб, Узбекистон ССР ташкил этилгач, уша йили туманга Бухоролик Вафокул Хужаев рахбар этиб тайинланди. 1925 йилга келиб ер-сувларнинг, от-улов ва бошка асбоб-анжомларнинг 40—50 фоизи хамон махаллий бойлар кулида эди. Республика хукумати ер-сув ислохотини жадаллик билан тугаллаш, уни давлат тасарруфига утказишни катъий талаб кила бошлади. Кармана уезди ижрокумининг 1925 йил 20 март карорига кура Сайд Содиков Хатирчида «Кушчи союзи»нинг раиси хамда 27 мартдан бошлаб бир вактнинг узида дехкон хужаликларига «карз бериш» ширкатининг рахбари этиб тайинланди. Кишлок жойларида дехконларни жамоа ширкатларига, кишлок хужалик артелларига бирлаштириш, уларни асбоб-ускуна, от-улов ва хукиз билан таъминлаш, соликларни уз вактида тулашликнинг афзалликларини тушунтириш ишларига фавкулодда комиссия аъзолари, Шуро хукумати фаоллари жалб этилди. 1925 йилнинг октябрь ойида бу сиёсий тадбирларни амалга оширишга округ фирка кумитаси томонидан Ха­тирчи уезди ижрокуми маъмурий булими бошлиги, гиждувонлик Мирзо Нуъмон угли Отахужа — комиссия бошлиги, Олтинбоев — уезд касабалар кенгаши раи­си— аъзо, Абдисалом Вобкандий угли Акмалжон Саломов савдо ишлари буйича аъзо, Муртазо Мухаммадиев — Олтинсой волост ижрокуми раиси — аъзо, Ражаб аминнинг невараси Урол Исматов милиция курикловчиси аъзо, Тогай Курбонов милиция курикловчиси — аъзо (хозирги А.Ёрлакобов номли жамоа хужалигнинг Уйшун кишлогидан). Мустафо Нуруллаев мили­ция курикловчиси — аъзо ва Карманалик Ёдгоров ми­лиция курикловчилар гурухи бошлиги хамда яна 3 нафар карманалик милиция ходимлари туманнинг тог олди дашт кишлокларига юборилган эдилар. Улар ора­сида хатирчилик «ЧК» аъзолари Эшпулат Кулмуродов ва каттакурронлик Карим Рахимовлар хам бор эди. Бу даврга келиб хусусий мулкчиликнинг мусодара этилиши, бозорларнинг беркитиб куйилиши, савдо-сотикнинг такикланиши, дин пешволарининг сикувга олиниши, козихоналар фаолиятининг тухтатиб куйилиши, вакф ерларининг бекор килиниши, масжидлар, мадрасалар, эски мактабларнинг беркитилиши ахолида кескин норозилик уйротди. Бу ишларни амалга ошириш жараёнида халк манфаатлари, анъана ва миллий кадриятлар хисобга олинмади, шу сабабдан улар куллаб-кувватланмади ва хатто каршиликка учради. Юкорида номлари курсатилганлар билан жами 13 кишилик фавкулодда комиссия аъзоларини 1925 йилнинг 31 октябрида туман марказидан 30 км узокликдаги Олтинсой волостининг Жума бозоридан чикиб, Учкора кишлорига келиб турганларида Аччи кишлогидаги Абдурахим курбоши бундан хабар топиб, узининг 50 га якин йигитлари билан келиб куршовга олади. Шуро хокимиятининг вакиллари билан мустакиллик учун харакат катнашчилари уртасидаги куролли отишма 2 соатдан купрок давом этди. Окибат «чекистлар» асир тушдилар. Вазиятни тугри бахолай олган Эшпулат Кулмуродов билан Карим Рахимовлар куршовдан ёриб чикиб омон колдилар. Асир тушган 8 йигит ва карманалик 3 нафар исм-шарифлари номаълум жами 11 навкирон йигит маъмурий идораларнинг ходимлари уша куни кеч соат 5 ларда Аччи, Учкора кишлоклари орасидаги хилват бир жойда Абдурахим Курбоши бошчилигидаги исёнчилар томонидан отиб улдирилдилар. Коммунистик «сохта гоя»ларга ишонган, янги хаёт учун жон фидо килган бу алп йигитларнинг жасадлари 1 ноябрь куни туман маркази Хатирчига келтирилиб, 2 ноябрь якшанба куни соат 11 ларда куп минг киши иштирокида уша йиллари барпо этилган уртоклик мозорига дафн этилди. 20-йилларда бутун Урта Осиё буйлаб авж олиб кетган биродаркушлик уруши хамда миллий-озодлик харакатлари, уз миллий мустакиллиги, эрки, озодлиги ва истиклоли йулида жон фидо этган минглаб ватандош, юртдош курашчилар сафида куплаб хатирчилик тумандошлар хам бор эдилар. Журакул Туксабо, Хайитмурод, Бобоёр, Каххор, Абдурахим, Худоёр, Хушвакт, Сирожхужа, Тухтамурод, Омонгощ ва Мулла Рустам сингари Чурбошилар махаллий йигитларни бирлаштириб, уларга етакчилик килиб, озодлик курашига рахнамолик килганлар. Бу жангу жадалларда мустамлакачилик зулмининг жабру жафолари, мазлум халкнинг оку-ноласи, асрий орзу-армонлари акс этганди. 70 йилдан купрок вакт мобайнида бизни бундай юксак олижаноб максадлар сари олиб борилган хакконий курашни бузиб, уни «босмачилик» деб талкин этиб, миллионлар онгига сингдириб келган коммунистик тузумнинг ёлгончилиги маълум булди. Эндиликда биз истиклолимиз, мустакиллигимиз учун азиз жонларини фидо этган уша 20-йиллардаги юзлаб, минглаб халк,, Ватан озодлиги курашчиларининг порлок хотирасини чукур хурмат билан ёдга оламиз. 1926 йил сентябрь ойида республикада янгидан маъмурий худудий булиниш утказилди ва 10 та округ, 79 та туман ташкил этилди. Маркази Кармана шахри булган Урта Зарафшон округига Хатирчи тумани хам киритилди. Аввалги уездлар, волостлар урнида районлар хамда кишлок советлари тузилди. 1926 йилнинг кеч кузи, ноябрь ойининг урталари. Хатирчилик фаоллар, масъул ходимларнинг, бутун халкнинг диккат эътибори туманда булиб утадиган мухим анжуманда. Кун тартибидаги долзарб масалалар туманга кимлар рахбар булиши ва бошка кабул килинажак мухим тарихий карорларга, хужжатларга каратилган. Туманнинг биринчи шуролар курултойида махаллий хокимият тизими ижроия кумитага Шакаров Бута раис, Бобохужаев Очил райкомнинг биринчи котиби, Хайдаров Жалил туман касаба уюшмалари раиси, Рашидов эшонкул район комсомол ташкилоти биринчи котиби, Хакимов Мумин молия ва кишлок хужалик банки бошкарувчиси, Рахматиллаев туман халк маорифи булими мудири, Тойматов Нуриддин туман милиция булими бошлиги аъзолари этиб сайландилар. Туман ташкил булган 1926 йилда унинг худдудида 13 та кишлок советлари таъсис этилди. Уша йили 17 декабрда утказилган ахоли руйхати якунларига кура Хатирчи туманида 212 та кишлок булиб, 8926 оила-хужаликда 43454 нафар киши истикомат килган, уларнинг 2035 нафари хотин-кизлар булган. Туман маркази Хатирчи шахрида 2146 та хонадон булиб, уларда 5612 киши истикомат килган ва уларнинг 2716 таси хотин-кизлар булган. Хатирчиликлар районлаштириш жараени утказилишини барча халклар, элатларга тенглик, «ленинча миллий сиёсат»нинг мазмуни ва мохиятининг ёркин ифодаси деб кабул кидган эди­лар. Шу йилнинг сунгги ойларида «Ер-сув ислохоти» кандай бораётгани билан танишиш учун туманга Респуб­лика Марказий ижроия кумитаси раиси Йулдош Охунбобоев бошлик. комиссия келди. Мекнаткаш халк, вакил­лари билан булган учрашувда Йулдош Ота Хатирчининг сиёсий-маъмурий нуктаи назардан туман (район) макомига эга булиши, хеч шубха йукки, халк, оммасининг моддий ахволи яхшиланишига, турмуш фаровои-лиги ошишига, шунингдек, уларнинг маданий-маърифий даражасти усишига олиб келади, деб алхида таъкидлайди. Учрашув собик беклик махкамасида утказилган эди. Лекин дехдончилик ва кишлок, хужалигининг ахволи хамон амирлик давридаги иш услубларини саклаб долган эди. Бир парчагина арзимас ерга эга булиб иш хайвонлари ва ер хайдаш асбобларига эга булмаган камбагал дехдонлар буларни ижарага олишга мажбур эдилар. Булардан ташкари, замонавий техника ва транспорт воситалари хамда куроллар мутлако йук, эди. Ерлар асосан дехдонларнинг кадок кулларидаги кетмон ва омоч билан ишланарди. Кишлокда яшамайдиган, чорикорлар ёллаб ерлардан фойдаланаётган бойлар, савдогарлар ва амир хамда бекларнинг амлокдорларига карашли ерлар майдони канча булишидан катъий назар ерсиз дехкорнларга тортиб олиб берилди. Ерлар билан бирга бойларнинг чорикорлар томонидан ишлатиб келинган от-улов ва асбоб-ускуналари хам мусодара килинди. Шу тарика аста-секин дехконларнинг хамкорликда ерни ишлаш, экиш, хосилни йигиб олишда шерикчилик—ширкат уюшмалари тузила бошланди. 1927—28 йилларда бу ширкатлар кишлок хужалик артеллари деб юритила бошланди. 1929 йилда туманда 496 та ширкат ва артел тузилган эди. 1927 йил 1 февралга келиб туманда ер-сув ислохоти асосан тугалланди. 17 февралда Бухоро шакрида ер-сув ислохотининг якунларига багишланган курултой булиб утди. Курултойда Хатирчи туманидан 26 кишидан иборат камбагал дехкон вакиллари катнашди. Ер-сув ислохртида фаол иштирок этгани учун тумандан 2 ки­ши — Иброхим Муноров Мехнат ордени билан, Сайд Содиков Фахрий ёрлик ва номи ёзилган соат билан мукофотландилар. Курултойда Узбекистон Республикасининг Акмал Икромов, Файзулла Хужаев, Йулдош Охунбобоевдек халкпарвар рахбарлари иштирок этдилар. Ер-сув ислохотини амалга оширишда туманимизнинг Эшпулат Кулмуродов, Хасан Худойбердиев, Йулдош Турсунов, Искандар Жураев, Иброхим Паттаев, Эшонкул Мукимов, Эшмурод Абдиев, Мустафо Бобоев, Эргаш Лайлиев, Бозор Каримов, Суюндик Муродов, Ражаб Шукуров, Абдурахмон Пулатов, Юсуф Саломов каби утюрак фарзандлари фаол иштирок этдилар. 1927 йил 12 апрелда Ер-сув ислохотининг фаол иштирокчиси ва мохир ташкилотчиси Сайд Содиков райкомнинг биринчи секретари этиб сайланди. Бу вазифада у 1928 йилнинг декабригача ишлаб, ундан кейин Нурота, Конимех, туманларида партия топшириги билан ракбарлик ишларида булди. «1928 йилнинг 1март кунида Хатирчи шахридан утган Дамарик (канал) буйида «Бирлик» ширкати тузилди ва унга 21 камбагал дехкон уюшди. Ширкатга раис этиб Килич Шокиров сай­ланди.Шу йилнинг ёз ойларида туман рахбарларининг бевосита хомийлигида туманга Кармана шахридан 12 минг сумга (уша давр курсида) «Формол» трактори олиб келинди. Бириичн трактори» Фаргонадан кучиб келган Мунаввар Ахмедов хайдаб келган 14 Трактор Мирбозор оркали хайдаб келинди, Корадарё купригига утгач анча вакт тухтатиб куйилган. Сабаб куприклар уша пайтлар ёгоч тахтадан ясалган булганлиги учун тракторчи юрак ютиб, ундан хайдаб утишга ботинолмаган. Кейинчалик томошага тупланган аёллардан бири кизикиб менга ургатинг, мен хайдаб утаман деявергач, трак­тор эсон-омон куприкдан утказилган. Карангки, уша машаккатли йилларда хам жасоратли аёлларимиз булишган. 1921—22 йилларда Шуролар хукуматига карши Анвар пошшо олиб борган курашларга ишониб, исёнкорлик харакатида иштирок этган, кейинчалик Тожикистон томонларида андиша килиб юриб Самарканд шахрида «Фордзон» тракторлари синовдан утказилиб, туманларга таксимот килинаётгани устидан чикиб колган кургончалик (туманнипг Амир Темур жамоа хужалигидаги кишлок,) Нормурод Маллаев хали трактор хайдовчи кишилар бармок билан санокли даражада булганди мен хайдашни биламан деб таваккал килиб «Фордзон» рулига утиради ва Хатирчида иккинчи булиб тракторни бошкарган киши булиб тарихда колади. 1928 йилда Хатирчи ширкатига 4 дона «Фордзон» трактори келтирилган. Кейинги йилларда улар сафига собик СССР да ишлаб чикарилган «ХТЗ», «СТЗ», «Уни­версал», «ЧТЗ», «Жондир» маркали тракторлар келиб кушилди. Уша йилларда Бури Кодиров, Турсун Мусаев, Килич Санакулов, Иван Проказов, Иброхим Одилов, Тожи Султонов, Умар Эшмаматов, Абдулла Авазов каби куплаб дастлабки тракторчилар етишиб чиккан. 1931 йилда туманда машина трактор станциясининг (МТС) ташкил этилиши жамоа хужаликлари хаётида катта вокеа булган эди. Тракторчи кадрларнинг сони хам кундан-кун ортиб борди. Орадан куп утмай, туманда 2-МТС иш бошлади. Бу машина трактор станцияси туманнинг Олчинобод, Янгийул ва Богчакалон кишлок, шуролари худудидаги колхозларга хизмат курсатди. МТС ларда янги техникани бошкарадиган кадрларни тайёрлайдиган махсус курслар ташкил этилди. Киска муддатли бу курсларни янгиликка уч куплаб ёшлар битириб, тракторчилик касбини улуглаб эл олкишига, хурматига сазовор булдилар. Улар уз тракторлари билан жамоа хужалик аъзоларининг, дехконларнинг огирини енгил килишда, янги экин майдонларини ишга туширишда куп куч гайратларини сарфладилар. 1927 йилда Шуро хукумати хотин-кизларни ишлаб чикаришга, маданий-маърифий ишларга жалб-этиш максадида «Хужум» сиёсий компаниясини бошлаб юборди. «Хужум» партия ва хукуматнинг хотин-кизлар тугрисидаги карорларининг ижросини таъминлаш, хотин-кизларни ичкари уйларда саклаш, уларни хурлаш ва чуриларга айлантириш каби феодализм сарктларини тугатиш, саноат, кишлок хужалик ва маданий ишларга жалб этишни таргибот килди. Энди факат хотин-кизлардан иборат клублар, мактаблар, ишлаб чикариш звенолари ташкил килина бошланди. Кармана шахрида хотин-кизлар узлари учун клуб куриш максадида шанбалик утказдилар, Улар лой килиб гишт куйдилар. Бу уларнинг биринчи марта катнашган жамоат мекнатининг натижаси булди. Бундай янгнликларнинг садоси Хатирчига хам етиб келаётганди. «1928 йилнинг феврали охири эди, деб ёзади рахматли Жура Содиков уз эсдаликларида. «Кизил чойхона» да митинг булди 8-март хотин-кизлар байрамини кутиб олиш учун. Бу митинг паранжи ташлаш маросимига айланиб кетди. Уша куни 120 хотин-киз паранжисини ташлади. Шу жумладан бизнинг оиладан хам 3 киши паранжи ташлади ва биз ана шу паранжиларни Тошкентга урток Йулдош Охунбобоевга жунатдик» туманда «хужум» харакатининг фаолларидан Ражаббиби Кулмуродова, Адолат Содикова, Сора Раниева, Ойсакат Раимова, Зайнаб Рашидова, Киммат Кучкоровалар биринчилар катори паранжи-чачвонни ташлаб, ижтимоий хаётнинг турли сохаларида урнак булдилар. Кейинчалик Ражаббиби Кулмуродова бригада бошлиги, Район Совети депутати, Ойсакат Раимова колхоз раиси, Сора Раниева, Киммат Кучкоровалар Узбекистон Олий Совети депутати булдилар. Зайнаб Рашидова хотин-кизлар учун очилган мактабнинг мудири, булди.

 

 

Используются технологии uCoz